Herbruikbare katheters kunnen tonnen plastic en miljoenen euro’s schelen, en vooral patiënten meer vrijheid geven. Uroloog Bertil Blok staat te popelen om dit uit te zoeken.
Snorkel
Op tafel ligt een buigbaar buisje van plastic. Lichtblauw met een donkerblauw dopje. Het doet een beetje denken aan een snorkelbuis. Maar dat is het dus niet. Er zit een smaller buisje in, de katheter. Hiermee kan iemand die zelf niet kan plassen zichzelf katheteriseren. Het uiteinde gaat de plasbuis in en zo kan de urine naar buiten lopen.
Mensen die zelf niet kunnen plassen krijgen vaak tijdelijk een katheter die in de blaas blijft zitten. Een betere oplossing is katheteriseren met een losse katheter. Ongeveer 30.000 mensen in Nederland doen dit. Soms tijdelijk, soms langdurig. Bijvoorbeeld mensen met een dwarslaesie. Voor hen is het katheteriseren dagelijkse praktijk.
Plasproblemen
“Bij mensen met een dwarslaesie snapt iedereen dat plassen niet gaat”, licht Bertil Blok toe. “Maar er zijn ook andere oorzaken. Mensen die darmkanker hebben gehad en behandeld zijn, kunnen soms niet meer plassen. Hetzelfde kan gebeuren bij vrouwen na verwijdering van de baarmoeder. Of mannen met een vergrote prostaat. Soms hebben vrouwen die te maken hebben gehad met seksueel misbruik ook plasproblemen.”
Afval
“Deze mensen zijn aangewezen op katheters. In Nederland, en eigenlijk in heel Europa, gebruikt iedereen disposables, katheters voor eenmalig gebruik, die je na afloop weggooit. Als je bedenkt dat een persoon gemiddeld vijf katheters per dag gebruikt, dan kom je al snel uit op een enorme berg afval.”
Tranen
Het is Bertil Blok en zijn groep onderzoekers met veel volharding gelukt subsidie binnen te halen om te onderzoeken of herbruikbare katheters net zo veilig zijn. En dus een goed alternatief kunnen vormen. Maar het pad naar de subsidie en goedkeuring van de Medisch Ethische toetsingscommissie ging niet bepaald over rozen. Blok: “We hebben pieken en dalen gehad, tot tranen aan toe.”
Zaaltje
Maar laten we even teruggaan naar het begin. Het is 24 november 2017 en Blok zit in Den Haag in een zaaltje van ZonMw, de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie. Onderwerp: subsidies voor doelmatigheid en goed gebruik van hulpmiddelen in de gezondheidszorg. Als Blok om zich heen kijkt, ziet hij weinig collega-specialisten, maar vooral vertegenwoordigers uit de industrie. De gedachte dat er mogelijkheden zijn voor een herbruikbare katheter laat hem niet los. Waarom zou het niet kunnen? Het is gewoon een goed idee. Dus denkt hij: ik schrijf een aanvraag.
Hergebruiken
December 2017. Tess van Doorn, net afgestudeerd arts, gaat aan de slag bij urologie. Naast haar werk op de afdeling kinderurologie besteedt ze een dag per week aan de subsidieaanvraag voor ZonMw, begeleid door Blok. Er zijn wat kleine studies die laten zien dat hergebruik van katheters veilig is. Iemand die katheteriseert heeft op die manier veel minder katheters nodig. De katheter wordt bewaard in een afsluitbare houder die gevuld is met ontsmettende vloeistof. Een keer per dag vervang je de vloeistof. Voor en na gebruik spoel je de katheter af onder de kraan.
De studies lieten zien dat er wel bacteriën werden aangetroffen, maar die vormden geen probleem. Het zijn bacteriën van de patiënt zelf. Een katheter moet uiteraard wel steeds door dezelfde persoon gebruikt worden. En regelmatig, elke twee weken, vervangen worden.
“Het zou natuurlijk heel mooi zijn om dit in groter verband te onderzoeken”, zegt van Doorn. “En de patiënten lang genoeg te blijven volgen om de effecten goed te kunnen meten.”
60 miljoen katheters
In maart 2019 haakt ook Sophie Berendsen aan. Tijdens haar coschappen raakte ze al geboeid door het vakgebied urologie. Nu krijgt ze de kans mee te doen bij de voorbereidingen op een onderzoek naar hergebruik. Ze weet dat wegwerpkatheters gemaakt zijn van siliconen en pvc. “Niet afbreekbaar dus. Ze kunnen soms niet eens verbrand worden. Binnen de gezondheidssector staat men hier weinig bij stil. 60 miljoen katheters per jaar gaan er in Nederland doorheen. Dat kan veel beter”, denkt Berendsen. “Als de helft van de Nederlanders die katheters gebruiken, overstapt op de herbruikbare variant, dan is er na één jaar 750.000 kilogram minder afval. Doet heel Europa mee, dan staat de teller op 18 miljoen kilogram minder afval.”
Vrijheid
Voor de patiënt kan het ook fijner zijn wegwerpkatheters in te ruilen voor herbruikbare exemplaren. De laatste gaan langer mee. Dat betekent meer vrijheid om te gaan en staan waar je wilt. Op vakantie zonder een extra koffer met wegwerpkatheters. En het gevoel dat je zelf bijdraagt aan het verminderen van plastic afval.
Voetafdruk
In de zoektocht naar gegevens over het gebruik van katheters in Nederland komen de artsen ook terecht bij het Zorginstituut Nederland. Daar ontdekken ze dat het aantal wegwerpkatheters sinds 1996 verzestienvoudigd is. Het duizelt Blok als hij dat tot zich laat doordringen. “Wereldwijd wordt er per jaar voor 3,5 miljard dollar aan urinekatheters geproduceerd. Er kraait geen haan naar. Dat is niet verrassend,” zegt Blok, “ook elders in de gezondheidszorg ontstaat veel afval. Per operatie zijn er zo drie vuilniszakken. De CO2-voetafdruk van de gezondheidszorg in de VS was in 2016 10%. In Nederland is dat wellicht wat minder. Maar toch, niemand denkt er over na. Het gebruik van disposables is gemakkelijk en overal gangbaar. Producenten van deze middelen stimuleren het gebruik, doen er onderzoek naar, ondersteunen belanghebbenden, van specialisten en patiënten tot verpleegkundige organisaties. Een groot onderzoek naar een herbruikbaar middel is kostbaar en de industrie gaat dan niet doen.”
Parels
Ondertussen zijn er hobbels. Er is in Nederland geen herbruikbare katheter op de markt. Die is wel nodig om het onderzoek te kunnen doen. Zo’n katheter moet bovendien een CE-keurmerk hebben en goedgekeurd zijn voor gebruik in Europa.
Uiteindelijk lukt het de Rotterdamse urologen een producent in Japan te vinden. De Japanners maken een herbruikbare katheter, met CE-keurmerk. Er is zelfs een variant in roze. Met parels. Die kan zo in een dameshandtas.
Meedenken
Ook patiënten en verpleegkundigen zijn in een vroeg stadium gevraagd om mee te denken. En specialisten, vertegenwoordigers van de industrie, iemand van een zorgverzekering. Zo breed mogelijk. Desondanks is er niet veel enthousiasme.
Champagne
Als ZonMw de subsidie toekent, kan de champagne open. Maar dan moet het hele voorstel nog langs de Medisch Ethische Toetscommissie (METC). Deze commissie kijkt naar de medisch-ethische aspecten en beoordeelt bijvoorbeeld of een onderzoek voor deelnemende patiënten niet te belastend is. Er moet ook een deskundige medische hulpmiddelen en een deskundige infectiepreventie naar kijken. Deze zijn niet overtuigd. De commissie keurt op hun advies het voorstel af.
Aarzelend
Blok: “Bij een onderzoek naar herbruikbare katheters denken veel mensen: wat is dat nu? Het is geen spannend onderzoek naar een nieuw en bijzonder medicijn. Het is heel praktisch. Wat moeten ze daar nu mee? De houding is aarzelend.”
De weerstand verbaast Blok en zijn collega’s. Het gaat immers om enorme bedragen. Als het lukt om aan te tonen dat herbruikbare katheters geschikt zijn, scheelt het veel partijen geld.
Frustrerend
De subsidie van ZonMw is dan wel binnen, maar dat is nog niet genoeg voor een volledig onderzoek. Er ontbreekt geld om de patiënten lang genoeg te blijven volgen. Het is frustrerend voor alle betrokkenen. Ze zijn al zo lang bezig, maar het is nog steeds niet rond.
Lachende gezichten
Oktober 2019. Het onderzoek naar de katheters ontvangt een tweede subsidie van 150.000 euro. De Erasmus MC Efficiency Research Grant, voor initiatieven gericht op het verbeteren van de effectiviteit en doelmatigheid van de patiëntenzorg in het Erasmus MC. Een aantal weken later keurt ook de METC het aangepaste onderzoeksvoorstel goed. Een mooi moment voor een borrel. Blok is op vakantie in Kroatië. Hij krijgt een foto uit het café met lachende gezichten. “Eindelijk erkenning!’zegt Blok. “Ze staan achter ons. We kunnen gaan beginnen.”
Hoe gaat het onderzoek in zijn werk?
Vijfhonderd patiënten worden in twee groepen verdeeld, de ene groep patiënten gaat een jaar lang herbruikbare katheters gebruiken in plaats van wegwerpkatheters. Deze patiënten worden vervolgens nog een jaar gevolgd. De andere groep patiënten blijft de wegwerpkatheter gebruiken, om zo de verschillen goed te kunnen vergelijken. De patiënten katheteriseren zelf, via de plasbuis.
Patiënten die op de polikliniek Urologie komen, krijgen de vraag of ze mee willen doen aan het onderzoek. Ook andere ziekenhuizen doen mee: het Sint Franciscus Gasthuis & Vlietland, het Amphia Ziekenhuis, en daarnaast het Rijndam Revalidatiecentrum. Alle patiënten krijgen van een verpleegkundig consulent uitleg over het katheteriseren. Ook zijn er filmpjes met uitleg.
Foto: Phil Nijhuis
